Promotie Kim van der Sloot
Leefstijlfactoren als bewegen, roken, slapen en stress houden verband met het risico op inflammatoire darmziekten (IBD) en het beloop van de aandoening. Dat blijkt uit het promotieonderzoek van Kim van der Sloot onder circa 700 patiënten met IBD. Zij vindt dat leefstijl een prominentere rol moet krijgen in de behandeling: ‘Nu ligt de focus in de behandeling op medicatie, terwijl IBD een ziekte is waarbij leefstijlfactoren een rol kunnen spelen. Door leefstijl mee te nemen, kunnen in de toekomst mogelijk niet alleen zorgkosten worden bespaard, maar houdt de patiënt ook meer regie over zijn eigen ziekte.’
De rol van leefstijl bij IBD is nog te veel onderbelicht, vindt Van der Sloot. ‘De afgelopen 10 à 20 jaar is er vooral veel onderzoek gedaan naar het genoom. Dat heeft meer dan 200 genetische variaties opgeleverd die verband houden met IBD. Daarnaast is het belangrijk om ook te kijken naar factoren die mensen zelf kunnen beïnvloeden.’ In haar promotieonderzoek heeft Van der Sloot zich daarom gericht op het exposoom: de omgeving en leefstijl waaraan iemand in het leven wordt blootgesteld. Van der Sloot heeft aan het begin van haar promotie eerst op een rij gezet wat er al bekend is op dit gebied. Van der Sloot: ‘Er was al wel wat onderzoek naar gedaan. Maar het nadeel van deze studies bleek dat elke studie weer andere methodes gebruikt en de vragenlijsten meestal niet gevalideerd zijn.’ Daarom heeft Van der Sloot in haar promotieonderzoek een gevalideerde vragenlijst ontwikkeld om leefstijl en omgeving uit te vragen. Denk aan vragen over de woonomgeving en gewoontes. Voedingspatronen werden niet uitgevraagd, uitgezonderd het gebruik van alcohol. Die vragenlijst heeft ze vervolgens voorgelegd aan circa 700 patiënten met IBD en vergeleken met circa 1400 mensen zonder IBD uit dezelfde regio (Noord-Nederland). Naast bekende factoren die verband houden met het krijgen of het beloop van IBD, heeft het promotieonderzoek van Van der Sloot ook tientallen nieuwe leefstijl- en omgevingsfactoren opgeleverd.
‘De afgelopen jaren is er vooral veel onderzoek gedaan naar het genoom. Daarnaast is het belangrijk om ook te kijken naar factoren die mensen zelf kunnen beïnvloeden.’
Stress als nieuwe risicofactor
Van de in totaal 93 exposoom-factoren in de vragenlijst bleken er 18 significant samen te hangen met de kans op het krijgen van IBD (zie kader 1). Van deze 18 waren 8 leefstijl- en omgevingsfactoren al eerder in verband gebracht met IBD. Van der Sloot: ‘Dat roken samengaat met een verhoogd risico op de ziekte van Crohn was al bekend uit eerder onderzoek en ook dat sporten en het hebben van huisdieren op kinderleeftijd hiervoor juist lijken te beschermen.’ Daarnaast heeft het onderzoek 10 nieuwe factoren opgeleverd die samenhangen met de kans op het krijgen van colitis ulcerosa en/of de ziekte van Crohn. Stress is volgens Van der Sloot een belangrijke nieuwe risicofactor voor IBD: ‘Patiënten met IBD blijken vaker stressvolle levensgebeurtenissen te hebben meegemaakt dan mensen zonder IBD. Ze hebben bijvoorbeeld vaker iemand verloren of conflicten meegemaakt. Ook scoren IBD-patiënten hoger op ervaren stress scores.’ Het onderzoek leverde ook een opmerkelijk resultaat op wat alcoholconsumptie betreft. Van der Sloot: ‘Tot onze verbazing lijkt alcohol te beschermen tegen het ontstaan van IBD. Het maakte daarbij niet uit hoeveel alcohol mensen drinken; bij alle niveaus van consumptie was het risico op IBD lager. In Europese studies is een dergelijke relatie nog niet eerder gevonden. Alleen een Aziatische studie heeft het ook eerder gezien. Hoe deze relatie in elkaar zit, is nog onduidelijk.’ Van der Sloot benadrukt dat in haar onderzoek alleen associaties zijn gevonden, geen oorzakelijke verbanden: ‘Met het huidige onderzoek kunnen we wel een hypothese vormen, maar het effect zelf niet aantonen. Voor we er conclusies aan verbinden, zouden de resultaten bovendien eerst bevestigd moeten worden in ander onderzoek.’
‘Patiënten met IBD blijken vaker stressvolle levensgebeurtenissen te hebben meegemaakt dan mensen zonder IBD’
Specifieke risicofactoren voor colitis en Crohn
Verder heeft Van der Sloot ook specifieke risicofactoren gevonden voor ofwel de ziekte van Crohn, ofwel colitis ulcerosa. Waarom deze factoren alleen samengaan met één van beide ziektevormen is overigens niet duidelijk. Allergieën en met name overgevoeligheid voor koemelk gaat bijvoorbeeld gepaard met een verhoogd risico op de ziekte van Crohn. Van der Sloot: ‘Geen onlogisch verband, aangezien de ziekte van Crohn tot de auto-immuunziekten hoort, waarbij het immuunsysteem net als bij een allergie overactief lijkt te reageren.’ Nieuwe risicofactor voor colitis ulcerosa is emotionele instabiliteit, gemeten aan de hand van een hogere score op neurotische persoonlijkheid. Van der Sloot: ‘Een verklaring hiervoor zou de relatie tussen het brein en de darmen kunnen zijn. Daardoor is iemands gemoedstoestand van invloed op de darmen. Daarnaast kunnen mensen met een neurotische persoonlijkheid meer stress ervaren en stress heeft ook weer een relatie met een grotere kans op IBD.’ Het onderzoek heeft tevens een andere opmerkelijke relatie opgeleverd: mensen die tapijt als vloerbedekking in huis hebben, blijken minder kans te hebben op colitis ulcerosa. Van der Sloot: ‘Tapijt is minder hygiënisch dan gladde vloeren. Dit past dus wel bij de hygiëne-hypothese die stelt dat ons immuunsysteem te weinig getraind wordt omdat we tegenwoordig te schoon leven. Hierdoor zou het immuunsysteem ten onrechte gaan reageren op onschuldige stoffen. Zo beschermt het hebben van huisdieren, vooral in het eerste levensjaar, ook tegen het krijgen van IBD.’
‘Allergieën gaan gepaard met een verhoogd risico op de ziekte van Crohn’
Kader 1:
Leefstijl- en omgevingsfactoren die de kans op colitis ulcerosa en/of de ziekte van Crohn vergroten
9 bekende risicofactoren voor ziekte van Crohn, dan wel colitis ulcerosa
- Huisdieren in eerste levensjaar (risico verlagend)
- Huisdieren op een leeftijd van 1 tot 5 jaar (risico verlagend)
- Huisdieren op een leeftijd van 5 tot 15 jaar (risico verlagend)
- Hoog inkomen in huishouden (risico verlagend)
- Hoog opleidingsniveau (risico verlagend)
- Roken (risico verhogend)
- Sporten in vrije tijd (risico verlagend)
- Eerdere appendectomie (risico verhogend)
- Eerdere tonsillectomie (risico verhogend)
4 nieuwe risicofactoren voor IBD
- Stressvolle levensgebeurtenissen (risico verhogend)
- Hoog ervaren stress-score (risico verhogend)
- Alcoholgebruik (risico verlagend)
- Bronchiale hyperreactiviteit (risico verhogend)
4 nieuwe risicofactoren specifiek voor de ziekte van Crohn
- Prenatale rookexpositie (risico verhogend)
- Hebben van een partner (risico verlagend)
- Allergieën (risico verhogend)
- Overgevoeligheid voor koemelk (risico verhogend)
2 nieuwe risicofactoren specifiek voor colitis ulcerosa
- Tapijt als vloerbedekking (risico verlagend)
- Hoge score voor het neuroticisme persoonlijkheidskenmerk (risico verhogend)
De vragenlijst is te vinden in dit artikel.
De invloed op het beloop van IBD
Van der Sloot heeft niet alleen gekeken naar de invloed van leefstijl en omgeving op het krijgen van IBD. Ze heeft ook gekeken naar het beloop van IBD. Dat heeft ze gedaan door de circa 700 IBD-patiënten de vragenlijst niet alleen te laten invullen voor de situatie voor diagnose, maar ook voor de huidige situatie. Vervolgens heeft ze gekeken welke factoren verband houden met een gecompliceerder ziektebeloop. Dit heeft ze gedefinieerd als behandeling met biologicals of een IBD-gerelateerde operatie. In totaal 16 factoren blijken significant samen te hangen met het beloop van de aandoening (zie kader 2). Hieronder zijn 5 reeds bekende factoren als actief roken, passief roken, weinig bewegen, slecht slapen en werkloos zijn. Het grootste deel van de factoren is echter nieuw. Van der Sloot: ‘Ook bij het beloop van IBD vonden we een beschermende relatie met tapijt als vloerbedekking. Verder blijkt het hebben van een groot huishouden ook gunstig. Mogelijk heeft dat eveneens te maken met een gunstig effect van minder schoon leven. Maar het meest opmerkelijk is toch wel de relatie die we vonden met tandenpoetsen. Patiënten die heel vaak hun tanden poetsen, meer dan 2x keer per dag, blijken vaker biologicals te krijgen of geopereerd te moeten worden. Het waarom is ons nog onduidelijk. Zouden ze vaker tandenpoetsen omdat ze zieker zijn en daardoor meer moeten overgeven? Maar er was geen verschil in ervaren kwaliteit van het gebit. Of hangt het misschien ook samen met de hygiëne-hypothese? We weten het nog niet.’ Van der Sloot benadrukt nogmaals dat in haar onderzoek alleen associaties zijn gevonden en geen oorzaken.
‘Er zijn 11 nieuwe risicofactoren gevonden voor een gecompliceerder beloop van IBD’
Kader 2:
Leefstijl- en omgevingsfactoren die de kans op een gecompliceerd beloop van de ziekte van Crohn (CD) of colitis ulcerosa (UC) vergroten
5 bekende risicofactoren
- Werkeloosheid (risico verhogend op chirurgie bij CD)
- Actief roken (risico verhogend op biologicals bij CD)
- Passief roken (risico verhogend op chirurgie bij CD)
- Lichaamsbeweging/sporten in vrije tijd (risico verlagend op biologicals bij CD)
- Slechte ervaren slaapkwaliteit (risico verhogend op chirurgie bij UC)
11 nieuwe risicofactoren
- Migratieachtergrond (risico verhogend op biologicals bij UC)
- Ondergewicht op kinderleeftijd (risico verhogend op chirurgie bij UC)
- Tapijt als vloerbedekking (risico verlagend op biologicals bij CD)
- Eerdere appendectomie (risico verhogend op chirurgie bij CD)
- Frequent tandenpoetsen (risico verhogend op chirurgie bij CD)
- Wonen in een groot huishouden (risico verlagend op chirurgie bij CD)
- Werken in een dienstrooster (risico verhogend op chirurgie bij CD)
- Drinken van bier (risico verlagend op biologicals bij CD en UC)
- Gebruik van cannabis (risico verlagend op chirurgie bij CD, juist verhogend bij UC)
- Gebruik van amfetamines (risico verhogend op chirurgie bij UC)
- Gebruik van cocaïne (risico verhogend op chirurgie bij UC)
Leefstijlinterventies bij IBD
Uit het onderzoek van Van der Sloot blijkt dat veel leefstijlfactoren verband kunnen houden met het beloop van IBD. Toch is er nauwelijks aandacht voor leefstijl in de behandeling van IBD. Van der Sloot zou dat graag anders zien: ‘Bij een ziekte als diabetes is er al veel meer aandacht voor de rol van leefstijl in de behandeling: patiënten gedijen beter bij een gezonde leefstijl en hebben minder medicatie nodig. Het zou me niet verbazen als leefstijlinterventies ook bij IBD werken.’ Wat Van der Sloot betreft zouden leefstijlinterventies vaker ingezet kunnen worden bij IBD-patiënten: ‘Denk naast hulp bij stoppen met roken aan stressreductie, het stimuleren van beweging en het verbeteren van slaap. Ook al is een gunstig effect bij IBD nog niet aangetoond, het kan nooit kwaad om de leefstijl gezonder te maken.’
‘Bij diabetes is er al veel meer aandacht voor de rol van leefstijl in de behandeling’
Van der Sloot promoveerde op 3 maart 2021 aan Rijksuniversiteit Groningen op haar proefschrift “The exposome in development and behaviour of inflammatory bowel disease”.