Diagnose en beoordeling

Voorafgaand aan de diagnose ADHD is er doorgaans een heel beoordelingstraject doorlopen, bestaande uit klinisch onderzoek, beoordelingsschalen en (gedrags)observaties. De formele diagnose wordt gesteld aan de hand van de internationale medische classificatiesystemen DSM-5 en ICD-10.

Bij de beoordeling van ADHD kunnen verschillende zorgprofessionals betrokken zijn, zoals psychiaters, psychologen en verpleegkundigen. Het diagnosetraject van ADHD omvat doorgaans een uitgebreide evaluatie van informatie van het kind, de jongere of de volwassene en de omgeving. Afhankelijk van de leeftijd van de hulpvrager kunnen dit ouders/verzorgers, gezinsleden, leerkrachten, partners en collega’s zijn. Ook research is onderdeel van het traject, eventueel wordt aanvullend onderzoek gedaan.

Diagnose

Bij het beoordelen van patiënten op ADHD zijn er voorafgaand aan de formele diagnose doorgaans meerdere beoordelingsfasen:

• anamnese;
• beoordelingsschalen en observaties;
• formele diagnose.

In de richtlijnen van het National Institute for Health  and Care Excellence (NICE) is bepaald dat na de beoordeling de diagnose ADHD alleen door een gespecialiseerde psychiater, kinderarts of andere bevoegde beroepsbeoefenaar met een opleiding en deskundigheid op het gebied van diagnostiek van ADHD mag worden gesteld op basis van een volledige klinische en psychosociale beoordeling, een volledige psychiatrische en ontwikkelingsgeschiedenis en observatierapporten van de mentale toestand van het individu. Om de diagnose ADHD te kunnen stellen, moeten de symptomen hyperactiviteit-impulsiviteit en/of onoplettendheid voldoen aan de diagnosecriteria van het Diagnostisch en statistisch handboek van psychische stoornissen – vijfde editie (DSM-5) en de Internationale statistische classificatie van ziekten en met gezondheid verband houdende problemen – tiende revisie (ICD-10).

Deze medische classificatiesystemen moeten worden gebruikt in combinatie met een reeks beoordelingsschalen, waarbij vaak het effect van ADHD op meer specifieke gebieden van functioneren of kwaliteit van leven wordt gemeten.

Beoordeling

Het beoordelen van ADHD is een meerstappenproces waarbij het klinisch beeld wordt beoordeeld, interviews en gedragsobservaties worden uitgevoerd en beoordelingsschalen worden ingevuld.

De beoordeling van ADHD omvat doorgaans een uitgebreide evaluatie van informatie uit een aantal bronnen, waaronder ouders/verzorgers, gezinsleden, leerkrachten, partners en collega’s, afhankelijk van de leeftijd van de patiënt (figuur). Bij de beoordeling en de diagnose van ADHD kan een reeks gekwalificeerde zorgprofessionals zijn betrokken, zoals psychiaters, psychologen of verpleegkundigen, die een opleiding hebben genoten en deskundigheid bezitten op het gebied van de diagnostiek van ADHD bij kinderen, adolescenten en/of volwassenen.

Klinische beoordeling

De klinische beoordeling is gericht op het uitsluiten van andere aandoeningen met symptomen die overlappen met die van ADHD. Denk aan gezichts- of gehoorstoornissen, neurobiologische ontwikkelingsstoornissen en psychiatrische stoornissen. Er kan ook een algemeen onderzoek van de lichamelijke gezondheid van de patiënt worden uitgevoerd om eventuele aangeboren afwijkingen aan het licht te brengen.

Beoordelingsschalen

Beoordelingsschalen zijn een essentieel onderdeel van de beoordeling en diagnose van ADHD bij mensen van alle leeftijden. Er zijn verschillende gestandaardiseerde vragenlijsten voor ouders, leerkrachten, artsen en patiënten. Voor kinderen en adolescenten zijn met name beoordelingsschalen voor ouders en leerkrachten geschikt om symptomen van ADHD te identificeren.

ADHD-beoordelingsschalen kunnen in meerdere opzichten verschillen, waaronder:

• Patiëntenpopulatie – er zijn beoordelingsschalen voor gebruik bij kinderen, bij adolescenten en bij volwassenen.
• Beoordelingsniveaus – onder meer:
  – frequentie of ernst van de ADHD-symptomen
  – niveau van functiebeperking
  – effect op de kwaliteit van leven
• Wijze van uitvoering – er zijn beoordelingsschalen ontwikkeld voor artsen, ouders, leerkrachten en voor zelfrapportage
• Scoremethode – de vragen kunnen worden beantwoord aan de hand van de Likert-schaal, met ja/nee, of in de vorm van vrije tekst. Ook de afkapwaarden verschillen per beoordelingsschaal.

De keuze van de beoordelingsschaal is afhankelijk van de eisen die eraan worden gesteld. Sommige beoordelingsschalen zijn uitsluitend voor diagnose bestemd (zoals het diagnostische interview voor ADHD bij volwassenen), terwijl andere geschikt zijn voor het meten van de frequentie van de symptomen (zoals Swanson, Nolan and Pelham [SNAP IV]), de ernst van de symptomen (zoals ADHD-RS-V) of verbetering van de symptomen (zoals Clinical Global Impression of Improvement).

Interactieve module: instrumentarium voor beoordelingsschalen
Schalen voor de beoordeling van ADHD zijn te vinden op: https://adhd-institute.com/ratings-scale/.

Observaties

Gedragsobservaties kunnen ingezet worden om gerapporteerde symptomen te bevestigen. Ook klasobservaties door een educatieve psycholoog zijn nuttig voor het stellen van een diagnose bij kinderen en adolescenten.

Formele diagnose

Aan het einde van het diagnosetraject wordt de formele diagnose ADHD gesteld met een medisch classificatiesysteem DSM-5 of ICD-10. Welk medisch classificatiesysteem ook wordt gebruikt, de beschreven kenmerken van ADHD zijn vergelijkbaar. In beide diagnosecriteria wordt ADHD omschreven als een patroon van onoplettendheid en/of hyperactiviteit-impulsiviteit (gecombineerd beeld, overwegend onoplettend beeld of overwegend hyperactief-impulsief beeld).

DSM-5
In het medische classificatiesysteem DSM-5 van de Amerikaanse Psychiatrische Associatie wordt ADHD gedefinieerd als: een persisterend patroon van onoplettendheid en/of hyperactiviteit-impulsiviteit dat interfereert met het functioneren of de ontwikkeling. DSM-5 is in 2013 in de plaats gekomen van de vorige versie (DSM-IV). De richtlijnen van het National Institute for Health and Care Excellence (NICE) en andere klinische richtlijnen verwijzen naar DSM-5.

ICD-10
In het medische classificatiesysteem ICD-10 is ADHD opgenomen als een hyperkinetische stoornis (hyperkinetic disorder; HKD). Deze term in Europa komt ook voor in de Europese klinische richtlijnen die zijn ontwikkeld in samenwerking met het Europees netwerk voor hyperkinetische stoornissen (European Network for Hyperkinetic Disorders; EUNETHYDIS).

In dit classificatiesysteem wordt HKD gedefinieerd als een ernstige en blijvende stoornis in de psychologische ontwikkeling, die wordt gekenmerkt door:

• een vroege start
• een combinatie van overactief, slecht gemoduleerd gedrag met duidelijke onoplettendheid en gebrek aan aanhoudende taakbetrokkenheid
• aanwezigheid van deze gedragskenmerken in verschillende situaties en persisterend in de tijd